Dược liệu chứa nhiều hợp chất có hoạt tính sinh học quý
Thanh hao hoa vàng có tên khoa học là Artemisia annua L., thuộc dạng cây thân thảo, sống quanh năm, hoa màu vàng ở đầu ngọn nở vào mùa thu, lá cây vò ra có mùi thơm đặc biệt.
Trên thế giới, Thanh hao hoa vàng phân bố rải rác ở các vùng khí hậu khác nhau (ôn đới ấm, cận nhiệt đới và nhiệt đới bắc bán cầu). Ở Việt Nam, Thanh hao hoa vàng được ghi nhận mọc tự nhiên ở các tỉnh miền núi phía Bắc. Nguồn dược liệu này mọc tự nhiên ở Việt Nam tương đối phong phú, tuy nhiên do nhu cầu sản xuất artemisinin ngày càng cao nên nguồn dược liệu này trên thị trường hiện nay chủ yếu do trồng.
Các nghiên cứu cho thấy, Thanh hao hoa vàng là nguồn cung cấp nhiều hợp chất có hoạt tính sinh học quý. Hiện có hơn 220 hợp chất được phân lập và xác định, bao gồm ít nhất 28 monoterpen, 30 sesquiterpenes, 12 triterpenoids và steroid, 36 flavonoid, 7 coumarin, 4 chất thơm và 9 hợp chất béo. Artemisinin là thành phần hoạt tính sinh học quan trọng nhất trong Thanh hao hoa vàng. Cấu trúc hóa học của artemisinin là một sesquiterpene lacton có chứa một liên kết endoperoxide bất thường với công thức hóa học C15H22O5. Liên kết endoperoxide bất thường này là vị trí hoạt động chính trong cơ chế hoạt động của thuốc [1]. Tuy nhiên, artemisinin có những hạn chế nhất định như khả năng hòa tan trong nước và sinh khả dụng kém, vì vậy các dẫn xuất bán tổng hợp khác nhau được phát triển bao gồm dihydroartemisinin, β-artemether và artesunate thể hiện hiệu lực cao hơn, cải thiện khả năng hòa tan trong nước, chuyển hóa thuận lợi cũng như tính ổn định thủy phân [1].
Nhờ những hoạt tính sinh học, từ lâu Thanh hao hoa vàng đã được sử dụng để điều trị các bệnh như sốt rét, ung thư, viêm gan B, lupus ban đỏ, viêm khớp dạng thấp… [2] và gần đây được đánh giá là loại dược liệu tiềm năng trong phòng chống dịch bệnh Covid-19.
Tác dụng phòng chống dịch bệnh Covid-19
Trước khi bùng phát dịch Covid-19 đã có một số nghiên cứu xoay quanh đặc tính kháng virus của Thanh hao hoa vàng như khả năng giảm thiểu sự sao chép của virus herpes; ức chế virus viêm gan B và C; chống lại một số loại virus tiêu chảy ở bò, virus Epstein-Barr, virus SARS xuất hiện vào năm 2002 [3].
Năm 2003, các nhà khoa học Trung Quốc đã chỉ ra artemisinin trong Thanh hao hoa vàng là một trong những ứng cử viên để điều trị Coronavirus (SARS-CoV). Nó ức chế sự nhân lên của Coronavirus và cho thấy hoạt tính kháng virus với với giá trị nồng độ hiệu quả 50% (EC50) là 34,5±2,6 μg/ml và nồng độ độc tế bào 50% (CC50) là 1,053±92,8 μg/ml [4].
Gần đây, bệnh hô hấp cấp tính do Coronavirus 2 (SARS-CoV-2) là tác nhân gây bệnh đã làm cho hàng trăm triệu người trên thế giới mắc bệnh với hàng triệu ca tử vong. Do Thanh hao hoa vàng có hoạt tính kháng virus phổ rộng, trong đó có SARS-CoV-1, nhiều nhà khoa học đã đặt ra câu hỏi liệu loại dược liệu này có ức chế được SARS-CoV-2 hay không?
Các nhà khoa học trên thế giới đã nghiên cứu đánh giá xác định các hợp chất thực vật có khả năng kháng virus đối với Covid-19, kết quả cho thấy Thanh hao hoa vàng có hoạt tính chống lại SARS-CoV-2 trong việc sàng lọc hiệu ứng tế bào dựa trên dòng tế bào Vero-E6 cũng như các đánh giá in silico (mô phỏng, tính toán về các lĩnh vực sinh học, y dược trên máy vi tính).
Thanh hao hoa vàng là lựa chọn tốt để chống lại Covid-19 với cơ chế dược lý chủ yếu ức chế hoạt động của enzym CLPro (chymotrypsin - like protease), là một enzym được tạo ra bởi SARS-CoV-2. Nó được kỳ vọng sẽ cải thiện khả năng miễn dịch và điều chỉnh phản ứng viêm thông qua việc điều chỉnh sản xuất các cytokine tiền viêm. Có thể kết luận, Thanh hao hoa vàng có thể chống lại Covid-19 nhưng cần có những nghiên cứu sâu hơn về tính an toàn và hiệu quả [5].
Mới đây, nghiên của các nhà khoa học thuộc Đại học Columbia (Hoa Kỳ) đã cho thấy, chiết xuất Thanh hao hoa vàng có tác dụng ngăn chặn sự nhân lên của SARS-CoV-2 trong ống nghiệm [6]. Trên các thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên, mù đôi, đối chứng với giả dược, Thanh hao hoa vàng được cho là có thể cải thiện kết quả lâm sàng ở những bệnh nhân nhiễm Covid-19 [3].
Artemisinin có thể trực tiếp ngăn chặn sự nhân lên của virus. Artemisinin và các dẫn xuất của nó đã được chứng minh là hạn chế cả virus DNA và RNA. Trong bộ gen của SARS-CoV-2 có một gen thiết yếu là RdRp (RNA phụ thuộc RNA polymeras), trên mô hình RdRp nhận thấy rằng artesunate có thể tác dụng tại trung tâm hoạt động của RdRp trên SARS-Cov-2, qua đó có thể giải thích một phần cơ chế mà artesunate ngăn chặn virus [7]. Artesunate làm giảm biểu hiện của các yếu tố gây viêm. Vì thế, tác dụng chống viêm và điều hòa miễn dịch cũng có thể là một trong những cơ chế quan trọng của chiết xuất Thanh hao hoa vàng trong điều trị Covid-19.
Xơ phổi là tổn thương được quan sát thấy trong nhiễm SARS‐CoV‐2 với mức độ nghiêm trọng tăng lên, qua trung gian Interleukin 1 [8]. Một số nghiên cứu cho thấy, mất cân bằng ôxy hóa có liên quan đến các bệnh phổi và việc sử dụng các chất chống ôxy hóa tự nhiên có hiệu quả trong bệnh xơ phổi. Chiết xuất Thanh hao hoa vàng thể hiện hoạt động chống ôxy hóa đáng kể, do có hàm lượng phenolic cao. Các dẫn xuất của Thanh hao hoa vàng là những chất đầy hứa hẹn để điều trị chứng xơ phổi, trong đó có tổn thương xơ phổi do bệnh Covid-19.
Ngoài ra, ở một số nước châu Á, các thảo dược tự nhiên thường được sử dụng kết hợp với thuốc thông thường để điều trị Covid-19. Một số nghiên cứu đã chứng minh rằng thuốc thảo dược, trong đó có Thanh hao hoa vàng có hiệu quả chống lại SARS-CoV-2 [9].
TS Phùng Tuấn Giang
Chủ tịch Viện Nghiên cứu phát triển y dược cổ truyền Việt Nam
-------------------------------
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] S. De Ridder, et al. (2008), "Artemisia annua as a self-reliant treatment for malaria in developing countries”, J. Ethnopharmacol, 120, pp.302-314.
[2] S. Alesaeidi, S. Miraj (2016), "A systematic review of anti-malarial properties, immunosuppressive properties, anti-inflammatory properties, and anti-cancer properties of Artemisia Annua”, Electron Physician, 8, pp.3150-3155.
[3] J.I. Orege, et al. (2021), "Artemisia and artemisia-based products for Covid-19 management: current state and future perspective”, Adv Tradit Med, 576, pp.1-12.
[4] S. Li, et al. (2015), "Identification of natural compounds with antiviral activities against SARS-associated coronavirus”, Antivir Res., 67, pp.18-23.
[5] S. Law (2020), "Is the traditional Chinese herb "Artemisia annua” possible to fight against Covid-19?”, Integr. Med. Res., 9, p.100474.
[6] M.S. Nair, et al. (2021), "Artemisia annua L. extracts prevent in vitro replication of SARS-CoV-2”, Journal of Ethnopharmacology., 8, 10.1101/2021.01.08.425825.
[7] J.H. Tian (2020), "Artesunate may be a drug with dual treatment for Covid-19”, https://www.chemsrc. com/news/367.html.
[8] P. Conti, et al. (2020), "How to reduce the likelihood of coronavirus‐19 (CoV‐19 or SARS‐CoV‐2) infection and lung inflammation mediated by IL‐1”, Journal of Biological Regulators and Homeostatic Agents, 34, pp.11-16.
[9] B. Li, et al. (2020), "Analysis of medical cases of Corona virus disease 2019 treated with Haoqin Qingdan Decoction”, https://search.bvsalud.org/global-literature-on-novel-coronavirus-2019-ncov/resource/en/ppcovidwho-4354.
