Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 (Luật BVMT)có hiệu lực từ ngày 1/1/2022, tuy nhiên, việc thực hiện phân loại rác sinh hoạt tại nguồn và thu giá dịch vụ thu gom rác sinh hoạt được kéo dài đến cuối năm 2024.

Theo Điều 79 của Luật BVMT, việc phân loại rác tại nguồn phải được hoàn thành chậm nhất là vào ngày 31/12/2024. Theo đánh giá, phân loại rác tại nguồn sẽ mang tới hàng loạt những tính năng ưu việt như tiết kiệm chi phí xử lý rác thải, tiết kiệm diện tích đất chôn lấp, hạn chế ô nhiễm đất, nguồn nước ngầm, không khí… đồng thời cũng tạo ra nguồn nguyên liệu thay thế tài nguyên gốc - tài nguyên thiên nhiên và tạo nguồn điện năng.

Quy định về phân loại rác tại nguồn khuyến khích các hộ gia đình, cá nhân tận dụng tối đa khả năng tái sử dụng của tất cả các loại rác thải. Như rác thải sinh hoạt có thể tận dụng làm phân bón, thức ăn gia súc hay rác thải rắn, chất thải nhựa có thể tái sử dụng, tái chế hoặc giao cho các đơn vị thu gom.

Đặc biệt, những trường hợp không phân loại rác hoặc phân loại không đúng quy cách, quy định sẽ bị từ chối thu gom. Các chuyên gia cho rằng, những quy định cụ thể như trên sẽ là tiền đề quan trọng để hiện thực hóa mục tiêu phân loại rác tại nguồn, thúc đẩy hiệu quả hoạt động tái chế, tái sử dụng, xử lý chất thải rắn sinh hoạt.

Từ nay đến khi quy định phân loại rác tại nguồn buộc phải triển khai còn chưa đầy 8 tháng trong khi đó vẫn còn rất nhiều việc phải làm. Nhiều địa phương hiện vẫn còn rất băn khoăn, khi công tác chuẩn bị đến thời điểm này gần như bằng không.

Trao đổi với PV Tạp chí điện tử Môi trường và Cuộc sống - Moitruong.net.vn, bà Nguyễn Thị Nam - Trưởng phòng Tài nguyên và Môi trường huyện Ba Vì, TP Hà Nội cho hay: "Khi Luật Bảo vệ Môi trường năm 2020 có hiệu lực, đối với huyện Ba Vì về cơ bản chủ trương là thực hiện tất cả các bước liên quan đến Luật Bảo vệ môi trường mới trong đó có việc phân loại rác thải tại nguồn. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện cũng chỉ làm điểm được một vài xã. Khi triển khai thực tế cũng có những vướng mắc liên quan đến cơ sở vật chất. Cụ thể như: Tại nhiều nơi, người dân đã có ý thức phân loại rác tại nguồn rồi nhưng về cơ sở hạ tầng chưa đáp ứng. Thùng chứa rác để thực hiện phân loại rác tại nguồn chưa đảm bảo, xe chứa rác chưa phân loại được khi vận chuyển, khu chứa rác trong quá trình trung chuyển chưa đảm bảo. Vì vậy, trong thời gian tới cần có những hướng dẫn quy chuẩn đồng bộ cụ thể từ việc tuyên truyền đến vận chuyển, xử lý".

"Đối với huyện Ba Vì, trong quá trình triển khai cũng sẽ thực hiện theo tiêu chuẩn chung trong đó sẽ xử lý đối với người dân nếu không phân loại rác tại nguồn và đổ rác không đúng nơi quy định. Tuy nhiên, khi thực hiện thì đây cũng là một nội dung vướng. Bởi làm thế nào để phát hiện người dân đổ rác không đúng nơi quy định và người dân không phân loại rác", bà Nam cho biết thêm.

Tại TP. Hồ Chí Minh, chia sẻ về công tác phân loại chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH) tại nguồn theo Luật Bảo vệ môi trường 2020, bà Nguyễn Thị Thanh Mỹ - Phó Giám đốc Sở TN&MT TP.HCM cho hay, để triển khai công tác phân loại CTRSH tại nguồn theo Luật Bảo vệ môi trường 2020, ngày 02/11/2023, Bộ TN&MT đã ban hành Công văn số 9368 gửi UBND các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương để hướng dẫn kỹ thuật về phân loại CTRSH, hiện tại, Bộ TN&MT đang xây dựng quy trình thu gom, định mức kinh tế kỹ thuật công tác thu gom, vận chuyển và xử lý các loại chất thải sau phân loại.

Qua thực tế triển khai thực hiện phân loại CTRSH giai đoạn trước đây và điều kiện thực tế của TP.HCM, để chuyển đổi từ việc phân loại CTRSH từ 2 nhóm sang 3 nhóm theo Luật Bảo vệ môi trường 2020, TP.HCM sẽ thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp. Trong đó, Sở TN&MT TP.HCM đã yêu cầu các địa phương tập trung trao đổi, làm việc với các đơn vị trúng thầu thu gom, vận chuyển CTRSH để xây dựng kế hoạch triển khai phù hợp; rà soát, đầu tư bổ sung trang thiết bị, phương tiện, hạ tầng kỹ thuật phục vụ thu gom, vận chuyển, phương thức thực hiện theo hướng dẫn của Bộ TN&MT.

TP.HCM sẽ đảm bảo tính đồng bộ trong việc phân loại, tổ chức thu gom nhằm tránh xảy ra trường hợp người dân đã thực hiện phân loại rồi nhưng công tác thu gom lại không đáp ứng gây lãng phí nguồn lực xã hội, làm giảm hiệu quả hoạt động phân loại rác tại nguồn.

Với đặc điểm quy mô dân số lớn, đa dạng về văn hóa, tôn giáo và thành phần kinh tế, ngành nghề, việc triển khai thực hiện phân loại CTRSH tại nguồn trên địa bàn thành phố dự liệu sẽ còn phát sinh những tình huống mới, thành phố sẽ tiếp tục hiệu chỉnh để hoàn thiện, phù hợp với yêu cầu thực tiễn.

Để chủ động khắc phục những bất cập có thể xảy ra, TP.HCM tiếp tục đẩy mạnh hoạt động truyền thông, nâng cao nhận thức cộng đồng về ý nghĩa, mục đích của phân loại CTRSH tại nguồn, nhất là việc phân loại rác thành 3 nhóm theo Luật Bảo vệ môi trường 2020. Đặc biệt, Sở TN&MT phối hợp với các quận, huyện, TP. Thủ Đức xây dựng dự thảo Đề án phân loại CTRSH tại nguồn với lộ trình triển khai phù hợp, đảm bảo sự đồng bộ giữa các khâu như thu gom, vận chuyển và xử lý các loại chất thải sau phân loại.

Sở TN&MT kiến nghị UBND TP.HCM đẩy mạnh phân cấp, giao các địa phương chủ động nghiên cứu, triển khai đồng bộ các giải pháp, tổ chức triển khai phân loại CTRSH phù hợp với địa phương. Trong quá trình triển khai thực hiện, các địa phương tiếp tục rà soát, thống kê số liệu chất thải sau phân loại, cũng như cơ sở hạ tầng kỹ thuật, địa điểm tập kết, trung chuyển, phương tiện thu gom, vận chuyển… đảm bảo cho công tác phân loại. Đồng thời, tiếp tục thống kê khối lượng sau phân loại, đánh giá hiệu quả, hoàn thiện giải pháp phù hợp với công nghệ xử lý rác của thành phố, bà Mỹ cho biết thêm

Tại Thanh Hóa, theo thống kê, toàn tỉnh hiện có 16 khu xử lý chất thải rắn bằng biện pháp chôn lấp; 14 khu xử lý rác thải sinh hoạt bằng công nghệ đốt (với tổng cộng 21 lò đốt); trong đó, có 08 khu (với 10 lò đốt được đầu tư từ nguồn ngân sách tỉnh, huyện và ngân sách xã tổng công suất 168 tấn/ngày.đêm) và 06 khu (với 11 lò đốt được đầu tư từ nguồn vốn doanh nghiệp và vốn hợp pháp khác tổng công suất 295 tấn/ngày.đêm). Việc đầu tư các lò đốt trong xử lý chất thải rắn đã góp phần giảm thiểu ô nhiễm môi trường do mùi hôi, côn trùng so với xử lý bằng biện pháp chôn lấp. Tỷ lệ thu gom xử lý chất thải rắn sinh hoạt trên địa bàn tỉnh năm 2023 đạt 91,8%.

Đến nay, 27/27 huyện, thị xã, thành phố đã ban hành kế hoạch có lộ trình cụ thể để triển khai thực hiện Quyết định số 13/2022/QĐ-UBND ngày 02/3/2022. Ngày 02/11/2023, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã ban hành Công văn số 9368/BTNMT-KSONMT hướng dẫn kỹ thuật về phân loại CTRSH. Để công tác triển khai phân loại chất thải rắn sinh hoạt được thực hiện đảm bảo tiến độ theo quy định của Luật BVMT, Sở Tài nguyên và Môi trường đã tham mưu UBND tỉnh triển khai đến các địa phương thực hiện công tác phân loại CTRSH trên địa bàn tỉnh.

Tại Hải Phòng, để chia sẻ các kiến thức, kinh nghiệm thực tế, sáng kiến trong công tác thu gom, phân loại chất thải rắn sinh hoạt CTRSH tại nguồn, việc quản lý phân loại CTRSH tại nguồn hướng tới nền kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn trên địa bàn thành phố Hải Phòng, sáng 12/4, Sở Tài nguyên và Môi trường Hải Phòng cũng đã tổ chức Hội nghị bồi dưỡng kỹ năng tuyên truyền thực hiện phân loại chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH) tại nguồn trên toàn thành phố.

Theo Phó Giám đốc Sở Tài nguyên và Môi trường Nguyễn Văn Thuấn, ngay sau khi Luật Bảo vệ môi trường có hiệu lực thi hành năm 2022, Sở Tài nguyên và Môi trường đã phối hợp cùng các địa phương và đơn vị liên quan triển khai công tác tuyên truyền, hướng dẫn thực hiện phân loại CTRSH tại nguồn. Triển khai thực hiện mô hình điểm phân loại CTRSH tại nguồn tại 57 xã, phường, thị trấn trên địa bàn thành phố (chiếm tỷ lệ khoảng 20% xã, phường, thị trấn trên địa bàn thành phố). Theo đó, sau phân loại, trung bình hàng ngày 70-100 tấn chất thải hữu cơ trên địa bàn các quận được thu gom, vận chuyển về xử lý tại Nhà máy phân mùn của Công ty TNHH Một thành viên Môi trường đô thị Hải Phòng.

Nhấn mạnh việc tiến hành phân loại CTRSH tại nguồn là nhiệm vụ khó khăn và lâu dài, đòi hỏi sự chung tay vào cuộc của cả hệ thống chính trị, từng tổ chức và mỗi cá nhân, lãnh đạo ngành Tài nguyên và Môi trường thành phố đề nghị, trên cơ sở nội dung được tập huấn, bồi dưỡng các đại biểu tham dự chủ động tham mưu tổ chức bồi dưỡng, tuyên truyền, hướng dẫn tới cấp cơ sở, từng hộ gia đình, cơ sở sản xuất kinh doanh tích cực thực hiện phân loại CTRSH tại nguồn. Tích cực đẩy mạnh phong trào toàn dân tham gia bảo vệ môi trường; tăng cường sự giám sát của cộng đồng dân cư và khuyến khích, động viên các cá nhân tổ chức thực hiện tốt công tác bảo vệ môi trường, ông Thuấn cho biết thêm

Hay tại thị trấn Vôi, huyện Lạng Giang, tỉnh Bắc Giang, ông Dương Văn Mừng – Phó Chủ tịch UBND thị trấn Vôi cho biết, tại địa phương, chúng tôi giao cho bên Hội Liên hiệp phụ nữ để triển khai đến các hội viên, sau đó hội viên sẽ triển khai đến từng gia đình. Sau khi phân loại, đối với rác vô cơ sẽ được thu gom và xử lý tại khu xử lý rác; với loại rác phân hủy được thì sẽ được xử lý riêng tại từng hộ gia đình. Tuy nhiên, hiện nay tại địa phương cũng mới chỉ phân thành được 02 loại là rác thải vô cơ và rác thải hữu cơ.

Chia sẻ quan điểm về vấn đề này, PGS.TS Bùi Thị An - Viện trưởng Viện Tài nguyên, Môi trường và Phát triển cộng đồng cũng bày tỏ lo lắng và cho rằng, để chủ trương phân loại rác tại nguồn có thể đi vào thực tiễn đòi hỏi Bộ TN&MT, các cơ quan chức năng liên quan cần sớm có những giải pháp căn cơ. Đặc biệt là có hướng dẫn cụ thể về những việc cần chuẩn bị, để các địa phương triển khai tới từng xã, phường, thôn, xóm.

"Từ giờ đến khi Luật có hiệu lực không nhiều thời gian trong khi vẫn còn rất nhiều việc phải làm. Quan trọng nhất vẫn là cần có sự chuẩn bị tốt về con người, vật chất và công nghệ” – PGS.TS Bùi Thị An nhận định.Những khó khăn, thách thức trong công tác phân loại rác thải sinh hoạt tại nguồn tại các địa phương

Theo ông Nguyễn Thế Đồng - Phó Chủ tịch Hội Nước sạch và Môi trường Việt Nam: Luật Bảo vệ môi trường (BVMT) 2020 của Việt Nam với quan điểm chủ đạo phát triển bền vững đã nhấn mạnh vai trò của kinh tế tuần hoàn, coi chất thải (rác thải) là tài nguyên thứ cấp, cần được khai thác, tận dụng tối đa các giá trị còn lại. Phân loại tại nguồn là khâu quan trọng trong quản lý chất thải rắn nói chung và chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH) nói riêng theo định hướng này. Để triển khai thực hiện Luật, Chính phủ đã ban hành nghị định 08/2022/NĐ-CP, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã ban hành thông tư 02/2022/BTNMT, đồng thời ban hành hướng dẫn kỹ thuật về phân loại CTRSH tại nguồn, nhiều địa phương cũng đã triển khai tập huấn, hướng dẫn cộng đồng nhằm tiến tới chính thức triển khai công tác phân loại CTRSH tại nguồn từ đầu năm 2025 theo yêu cầu của Luật. Để khuyến khích công tác phân loại tại nguồn, Luật BVMT 2020 quy định CTRSH có khả năng tái sử dụng, tái chế, chất thải nguy hại phát sinh từ hộ gia đình, cá nhân đã được phân loại riêng thì không phải chi trả giá dịch vụ thu gom, vận chuyển và xử lý.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy các địa phương đang đối mặt với rất nhiều khó khăn, thách thức nhằm đáp ứng yêu cầu của Luật về thời hạn nêu trên, phân loại rác đúng yêu cầu kỹ thuật không đơn giản đối với cộng đồng, bản thân chất thải trên thực tế rất đa dạng, không dễ phân biệt, phân loại (thí dụ có nhiều loại chất thải "nhựa” nhưng không thể tái chế, túi nilon dính dầu mỡ thì xếp vào nhóm nào? vv..); việc chưa kịp ban hành các quy định cụ thể hóa trách nhiệm được phân công, thiếu nguồn nhân lực chuyên trách, thiếu nguồn tài chính, thiếu hệ thống hạ tầng kỹ thuật phục vụ thu gom, vận chuyển, tái chế, xử lý CTRSH không đồng bộ, thậm chí chưa có là bức tranh chung của nhiều địa phương… Chính vì vậy, bên cạnh quy định áp dụng phân loại CTRSH tại nguồn từ 2025, luật Bảo vệ môi trường cũng quy định "giai đoạn chuyển tiếp”- trường hợp hộ gia đình, cá nhân không phân loại hoặc phân loại không đúng quy định của Luật này thì phải chi trả giá dịch vụ thu gom, vận chuyển và xử lý như đối với chất thải rắn sinh hoạt khác.

Việt Nam không phải là trường hợp ngoại lệ. Quản lý chất thải rắn, truớc hết là chất thải rắn sinh hoạt sao cho hiệu quả, bền vững hiện vẫn đang và sẽ tiếp tục là vấn đề đau đầu của nhiều quốc gia trên thế giới, đặc biệt đối với các nước đang phát triển. Báo cáo của WB về xu hướng quản lý chất thải rắn toàn cầu đến 2050 cho thấy mặc dù tỷ lệ tái sử dụng, tái chế CTRSH tại các quốc gia có gia tăng hàng năm song đây vẫn là quá trình đầy thách thức, ngay cả ở các nước phát triển có GDP bình quan trên đầu người gấp hàng chục lần so với Việt Nam như Mỹ, Canada, châu Âu, Nhật Bản, tỷ lệ tái chế CTRSH đúng nghĩa (bao gồm cả composting) tối đa cũng mới đạt khoảng 50%, phần lớn vẫn đang áp dụng công nghệ đốt thu hồi nhiệt, chôn lấp hợp vệ sinh, kinh tế tuần hoàn vẫn là mục tiêu lâu dài, TS Nguyễn Thế Đồng cho biết thêm.

Thực tế các dự án phân loại rác thại sinh hoạt tại nguồn của một số tỉnh, thành phố chưa thành công (nếu không muốn nói là thất bại) trong việc nhân rộng và triển khai đại trà vì các lý do sau đây:

- Ý thức về phân loại rác tại nguồn (PLRTN) của dân cư đô thị có thể là chưa cao, chưa nhận thức được lợi ích to lớn về phân loại rác tại nguồn mang lại. Nhưng làm thế nào để người dân dễ dàng thống nhất thực hiện lại là trách nhiệm của chính quyền. Tham khảo ý kiến từ rất nhiều gia đình, họ đều có ý thức phân loại rác, nộp phí vệ sinh nhưng luôn đòi hỏi phải kèm theo quy định rõ ràng. Nếu chính quyền có cách tổ chức tốt, người dân sẽ ủng hộ.

- Luật quy định chất thải rắn phải phân loại để tái sử dụng, tái chế, chất thải thực phẩm nên ủ để làm phân bón... Vậy cái nào là chất thải rắn có thể tái chế, tái sử dụng, cái nào là chất thải thực phẩm? Nếu không có hướng dẫn chi tiết các loại chất thải dễ dẫn đến tranh cãi. Hướng dẫn cụ thể hơn là gì? Nếu suy từ Luật và Nghị định ra, có rất nhiều chi tiết cần làm rõ: Giá xác định đối với chủ nguồn thải được tính theo khối lượng và thể tích ra sao? Túi để đo thể tích và công cụ để xác định cân nặng thế nào? Tài chính để trang bị túi, thùng phân loại ở đâu? Phụ cấp cho lực lượng tuyên truyền, lực lượng giám sát là từ nguồn nào? Không gian cho các điểm đặt thùng thu gom, trung chuyển?

- Quy định công nhân môi trường được từ chối thu gom nếu người dân không phân loại rác tại nguồn cũng phải có hướng dẫn. Phân loại, thu gom như thế nào, nếu không hợp tác thì bị phạt ra sao? Việc này còn phải tuyên truyền, vận động để người dân hiểu rõ, phối hợp thực hiện chứ không chỉ áp dụng mức phạt tiền là xong.

- Phí thu gom rác hiện do Hội đồng nhân dân các tỉnh, thành phố tự quyết định. Thí dụ như Hội đồng nhân dân thành phố Hà Nội quy định mức phí thu gom 6 nghìn đồng/người/tháng, đối tượng xả nhiều hay ít cũng trả chừng ấy tiền. Số này chỉ đủ cho việc thu gom từ hộ gia đình đến điểm trung chuyển. Còn vận chuyển và xử lý rác sau đó hoàn toàn do Nhà nước chi trả. Như vậy, nguyên tắc người gây ô nhiễm phải trả tiền mà Luật Bảo vệ môi trường quy định chưa được áp dụng trong xử lý rác thải hiện nay.

- Muốn PLRTN cần có các loại túi rác phù hợp, mầu sắc và kích thước của túi rác cũng cần quy định cụ thể để phân loại thuận tiện. Hiện nay có một số thiết bị có thể cân được rác bằng cách sử dụng trí tuệ nhân tạo, chỉ quẹt thẻ là máy tự động cân, hiện lên số lượng trừ tiền vào thẻ. Nhưng ở Việt Nam chưa thể áp dụng được, nên phổ biến là sử dụng các túi rác có dung tích xê dịch từ 3-5 đến 10 lít... Người dân dùng các túi ấy để phân loại rác và chuyển về nơi xử lý. Như vậy, họ đã trả đầy đủ các loại phí: phí túi, phí thu gom, phí vận chuyển và phí xử lý rác.

Lâu nay, có một số ý kiến cho rằng, người phân loại cứ phân thành 2, 3; cơ sở thu gom lại dồn thành 1. Điều này có nhưng do khách quan đưa lại. Bởi nếu không dồn chung xe thì 3 loại rác phải có 3 loại xe chuyên chở khác nhau, gây áp lực cho giao thông. Còn tích hợp loại xe 3 trong 1 cũng phải có thời gian chuẩn bị và kinh phí đầu tư, và quan trọng, đơn vị thu gom cũng chờ thông tư hướng dẫn chung và hướng dẫn của địa phương để triển khai. Khi chưa có hướng dẫn, sẽ rất khó cho việc "chuyển mình” từ phía đơn vị thu gom.

- Cần thay đổi cả trong cách thực thi, như với hình thức đấu thầu thu gom rác, người dân có quyền yêu cầu công khai, minh bạch số tiền phí thu được từ họ sẽ dùng vào việc gì, cụ thể bao nhiêu?

Công tác quản lý chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH) ở nước ta còn nhiều bất cập, chưa chú trọng đến các giải pháp giảm thiểu, tái sử dụng, tái chế và thu hồi năng lượng từ chất thải; công tác triển khai các quy hoạch quản lý CTR tại các địa phương còn chậm; việc huy động các nguồn lực đầu tư xây dựng khu xử lý, nhà máy xử lý CTR còn gặp nhiều khó khăn. Do vậy, việc đánh giá tình hình quản lý CTRSH tại Việt Nam hiện nay, nhất là việc phân loại chất thải tại nguồn, công nghệ xử lý, tái chế, việc thu phí CTRSH là hết sức cần thiết theo đúng tinh thần của Luật Bảo vệ môi trường 2020.

Phân loại rác thải tại nguồn là biểu hiện của nền kinh tế tuần hoàn. Kinh tế tuần hoàn sẽ tiến tới "không rác thải”. Chúng ta có thể xử lý, tái chế được tất cả các loại rác. Nhưng muốn thế phải có công nghệ, phải PLRTN. Nếu phân loại rác tốt sẽ hạn chế chôn lấp, đốt rác gây ra nhiều hệ lụy môi trường.